16 Mayıs 2010 Pazar

SABIILER
Sabiiler, bu isim çok ayrı iki dini firkaya delalet eder: 1. Mendeiler veya subbaler olup, Elcezire'nin Yahya yahudi-hiristiyan (vaftizci Yahya hiristiyanlan) firkasij 2. Harran sabiileri ki, uzun zaman islam hakimiyeti altinda yaşamış, müşrik bir firka olup, akidesi itibarı ile dikkate deger ve yetiştirmış oldugu alimler bakimindan muhimdir.
Kur'an'da uç defa (Bakare, 62; Maide, 69; Нас, 17) yahudi ve hiristiyanlar arasinda "kitab ehli" yani vahyedilmis. kitaba sahip kimseler olarak gosterilen sabiiler açık bir 5ekilde mendeilerdir. isim s-b-(ibrani) "batirmak, daldirmak" kokunden, ayn'in dufmesi ile turemif ve "vaftiz edenler, daldirmak sureti ile vaftiz ameliyesini yapanlar" manasina gelmif olmahdir. Bu menasiki hig tanimayan mus/ik sabiiler, Kur'an'in yahudi ve hiristiyanlara gosterdigi musamahadan istifade edebilmek igin, bu isim ihtiyaten almis. olabilirler.
Arap muellifleri, hicret'in 4'cu asirda beri, Harran sabiilehnden daima alaka ile gok sik bahsetmis. lerdir. al-^ahrastani onlara gok uzun bir bolum ayirmis. olup, burada akidelerini izah ve beyan etmekte ve bunlan ruhani cevherleri kabul edenler, al-ruhaniyun, bilhass yildizlann buyuk ruhlanni kabul edenler arasina sokmaktadir. Mens. e'de, onlann ustadlan olarak, iki peygamber-feylesuf, Azimun (agathodaimon, yani iyi demon=5eytan) ve Hermes'i tanir ki, bunlar sirasi ile, §is ve Idris peygamberler ile ayni sayihr. Orpheus da onlann peygamberlerinden biridir. Bunlar hakim, mukaddes, muhdes olmayan, celal ve azametine ulas. ilmasi imkansiz, fakat ruhlar vasitasi ile kendisine yaklas. ilabilen bir yaraticiya inanirlar.
Ruhlar cevherde, hareket ve durumda, temiz ve azizdirler. Cevher olarak, cismani maddelerden ve cismani meleklerden munezzehtirler; mekan ignde hareketleri, zaman iginde degifmeleri yoktur. Bunlar efendi, ilah ve en yuksek ilahin nezdinde 5efaatgidirler; ruhu temizlemek, ihtiraslan yenmek ve ezmek sureti ile bunlarla munasebete girilir. Fiilde bunlar e§yayi meydana getirir, yeniles. tirir ve bir halden diger hale degiftirirler; ilahi azametin kuvvetini sufli varhklara dogru akitirlar ve bunlarain her birini bas. langicindan itibaren kemaline kadar sevkederler. Yedi seyyarenin idarecileri bunlardan olup, seyyareler onlann mabedleri gibidir. Her ruhun bir mabedi, her mabedin bir kuresi vardir ve ruh, ruhun vucutta bulunmasi gibi, mabedinde bulunur. Bazan seyyareler-baba ve unsurlara-anne derler. is. leri bu kureleri hareket ettirmekten, onlar vasitasi ile unsurlar ve madde alemine de te'sir etmekten ibarettir; murekkebattaki kan§imlar ve sonra cismani kuvvetler bundan meydana gikar. Kulli varhklar kulli ruhlardan, cuz'i olanlar da cuz'i ruhlardan hasil olur; nitekim umumiyetle yagmurun bir melegi, bir muekkel ruhu ve her yagmur damlasinin da bir melegi vardir. Dunya hadiselerini, ruzgarlan, firtinalan, zelzeleleri onlar idare eder ve her varhga kuvvet ve kanunlanni onlar dagitirlar; mevcudiyetleri tamamen ruhtan ibaret olup, melekler gibidirler.
al-^ahrastani dogrudan-dogruya mabedler (hayakil) denilen yildizlara tapan sabiiler ile insan eli ile yapilmif mabedler igindeki yildizlan temsil eden yapma putlara (a§has.=5ahislar) tapanlan biribirlerinden ayirmaktadir. al-Dimas.ki'nin Nuhbat af-dahr'inde sabiilerin mabedleri ve putlan ile dini merasimleri hakkinda gok alaka gekici bir parga vardir; mabedlerin 5ekli, basamak sayisi, suslerin renkleri, putlann maddesi, kurbanlann mahiyeti seyyarelere gore degisjyordu. Bunlar dini merasimler tarihi bakimindan alaka gekicidir. Bu pargada ve ba^ka yerlerde, fuphesiz dogru olmayan, insanlann kurban edildigi ithami vardir. Yahudi feylesuf ibn Maymun al-Dima^ki'nin bahsettigi putlara benzer putlar gordugunu soyler. al-^ahrastani aynca 5oyle ilave etmektedir: Butun sabiilerin ug duasi vardir. Bir oliinun cesedine temas ettikten sonra yikanirlar; domuzun, kopegin, pengeli yirtici ku§lann ve guvercinin eti haramdir. Sunnet yaptirmazlar; bo§anmaya ancak hakim karan ile musaade ederler ve iki kadin ile evlenmegi kabul etmezler.
Sabiiler once Elcezire'nin kuzeyinde yayilmisjardi ve merkezleri eski Harran'da idi; dini merasim dilleri suryanice idi. Halife al-Ma'mun onlan takip ve mahvetmek istedi; fakat fikri meziyetleri kendilerine musamaha gosterilmesini te'min etti. 259 (872)'a dogru, me^hur Sabit b. Kurra, dindasjan ile mucadele ettiginden, Harran'da cemaatten kovuldu ve Bagdad'a gelip, sabiiligin bir kolunu te'sis etti. Bagdad sabii cemaati bir muddet sukun iginde ya^adi; fakat halife al-Kahir onlan tazyik etmege ba^ladi ve Sabit'in oglu Sinan'i islamiyeti kabule zorladi. 364 (975)'te, halife Muti ile Tai'in katibi olan Abu ishak b. Hilal al-^abi, Harran, Rakka ve Diyar-Muzar'da bulunan dindasjan lehinde, bir musamaha fermani gikartti ve Bagdad sabiilerini himaye etti. Miladi il'.q.i asirda Bagdad ve Harran'da hala рек gok sabii var idi. 424 (1033)'te, Harran'da bir kale gibi olan bir ay mabediden ba^ka, bir fey yok idi.; bu mabed zikredilen tarihte Misir Fatimileri tarafindan zaptedildi. Miladi il'.q.i asnn ortasindan sonra, Harran sabiilerinin izleri kaybolmaktadir; bu asnn sonuna kadar, Bagdad'da bunlara tesaduf olunuyordu.
Bu dini firkanin me§hur 5ahsiyetleri 5unlardir: mumtaz bir hendese (gizgi, 5ekil ve haoimlan inqeleyen, olgii ve nisbetlerini konu edinen matematik kolu) alimi, benzeri az bulunan bir hey'et alimi, mutercim ve feylesuf olan Sabit b. Kurra; tabip ve meteoroloji alimi olan Sinan b. Sabit; ayni aileden diger tabip ve hey'et alimleri, muverrih olan Sabit b. Sinan ve Hilal b. Muhassin; vezir Abu ishak b. Hilal ve bu ailenin diger uzuvlan; me^hur hey'et alimi al-Battani (Albategnus); riyaziyeci (matematikgi) Abu Ca'far al-Hazin; al-Falahat al-nabatiya muellifi ibn Vahsjya, kendisinin musluman oldugunu soylerse de, tamamiyle sabii mezhebine mensuptur. Hakkinda kat'i рек az 5ey bilinen me§hur elkimyaci Cabir (Geber), muhtemel olarak, sabiidir. Bu alimler al-Dimaski'nin madenler kisminda zikredilmislerdir. Kavnak: islam ansiklooedisi. Levden tabi. mad. sabiiler. M.E.B.Y.